Үлегер домактарны өөренип, сактып ап чоруур болза эки чонум. Чүс сөс чүгааларынга бодаарга үлегер домакты чугаалай шааптарга чүс катап артык дээштиг болгаш чараш болур. Чүге дээрге үлегер домактар чоннуң ханында болгаш сөөгүнүң чилиинде сиңниккен. Ынчангаш хүн бүрүде чугаа кадында үлегер домактарывысты чугаалап чоруулуңар. Кандыг-даа байдалды үлегер домак-биле чиге сөглеп болур.
Үлегер домактарның чүүл аайы-биле долу эвес даңзылары:
1. Үлегер домактар дугайында
2. Өг-бүле
3. Кежээ чорук
4. Мөзү-шынар
5. Эр кижиге
6. янзы-бүрү сургаалдар.
***
1. Үлегер домактар дугайында
Өгбе чагыы өндүр!
Үер суунда балык-ла чок,
Үлегер сөсте меге-ле чок.
Чөптүг сөсте буруу чок,
Чөремеде сөөк чок.
Чепти эжип өөренир,
Чеченни сактып өөренир.
Шын сөске чон ынак,
Шык черге үнүш ынак.
Шын күчүлүг,
Шынар ачылыг.
Хөй мегелетпес,
Хөлеге туттурбас.
Чоннуң караа көскү,
Чоннуң кулаа дыыжы.
Чоннуң оруу чоон.
Чон чолдайбас.
Чоннуң көөрү – Шолбан караа.
Аътты баглап өөредир,
Аныяан сургап өөредир.
Ада төөгүзү – алдын,
Ие төөгүзү – мөңгүн.
Ады сөзү – амыдырал,
Ие сөзү – ажыл иш.
Ие сөзүн ижип болбас,
Ада сөзүн ажырып болбас.
Ада сөзүн артынга кагбас,
Ие сөзүн ийинге итпес.
Ак чем хоолулуг,
Ава сөзү үнелиг.
Шывык туткан кижээ ызырар ыът өштүг,
Шынын сөглээн кижээ тенек кижи өштүг.
Үзер буга мыйыс дөгээр,
Үлегер билбес күш дөгээр.
Даг дег караны
Довук дег ак базар.
Дурген багай,
Оожум быжыг.
Ужур билбес далаш,
Угун билбес кортук.
Төөгү билбес төөрээр,
Төрел билбес түрээр.
Эр кижи бодалдыг чоруур,
Эки-бакты ылгап чоруур.
Чонунга бараан болуру – чолдуң экизи!
Арт кырынга чажыың чаш,
Арат чонуңга күжүң киир.
Чечен менде, чечек черде.
...
***
2. ӨГ-БҮЛЕ
Аът болуру кулунундан,
Кижи болуру чажындан.
Эки кижиниң чону хөй,
Эки аъттың ээзи хөй.
Адың камнап чор,
Адаң сактып чор.
Ава болуру – аас-кежик,
Ада болуру – алдар-хүндү
Адалыг оол томаанныг,
Иелиг кыс шевер.
Ада турда – чон таныыр,
Аът турда – чер көөр.
Ада-ие – даяангыыш,
Азыраан мал – чөленгииш.
Аң түрээнде турлаам дээр,
Кижи түрээнде төрелим дээр.
Булут аразындан Хүн караа чылыг,
Улус аразындан ие караа чымчак.
Кускун кара-даа болза,
Төлүнге ынак.
Ыштыг-даа бол өг эки,
Ырак-даа бол эжи эки.
Будуктуг ыяшка куш чыглыр,
Буянныг өгге чон чыглыр.
Уялыг куш чаныган,
Уруглуг кижи кээргээчел.
Куш уязынга ынак,
Кулун иезинге ынак.
Чаңгыс кезек от болбас,
Чаңгыс кижи кижи болбас.
Чаш малдың оюну чараш,
Чаш уругнуң чаңы чараш.
Чаваа аътты түредип болбас,
Чаш кижини коргудуп болбас.
Чарышта туруш чок,
Чашта чашпаа чок.
Чассыдарда, чаш белен.
Чавааны шаварга аскаар,
Чашты аттынарга ыглаар.
Ава кижи “төлүм” дээр,
Ажы-төлү “шөлүм” дээр.
Хараалдаваан боо дегбес,
Карактаваан төл көрбес.
Төрел багы аал чуду,
Төл багы өг чуду.
Аът багын мунуп билир,
Төрел багые кирип билир.
Улугну хүндүлээр,
Уругну азыраар.
Айбылаарда дуңма белен,
Азыраарда анай белен.
Дуӊмалыг кижи дыш,
Угбалыг кижи ус.
Эки аданың оглу сергек,
Эки иениң кызы шевер.
Оолдуг кижи оя сөглээр,
Кыстыг кижи кыя сөглээр.
Адазынга кызы чассыг,
Авазынга анай чассыг.
Ада кижи оглун сактыр,
Алдын-доос кудуруун сактыр.
Ада чокта чартык өскүс,
Ава чокта бүдүн өскүс.
Улустуң улуу чагыглыг,
Уругнуң хеймери чассыг.
Дөргүн бажы шыктыг, чимистиг,
Төрээн дуңмазы эки чемниг.
Чеңнээш чокта хол соок,
Чеңге чокта чем соок.
Улуун улчуртпас,
Аныяан алгыртпас.
Даг көргенде бөрү омак,
Даай көргенде чээн омак.
Ада өлүр – оглу артар,
Аът өлүр – баглаажы артар.
Ие көрбээнин кызы көөр,
Ада көрбээнин оглу көөр.
Өскүзүнден өлбес,
Чаңгызындан чалынмас.
Кижи өзер, кидис шөйлүр.
Кыдыг мал мал боор,
Кыдыг кижи кижи боор.
...
***
3. КЕЖЭЭ ЧОРУК
Сеткилге ак херек,
Ажылга шынар херек.
Ажылдан декскен түрегге дүжер,
Билигден дескен чазыгга дүжер.
Шу дээрге шуудаар,
Адыр дээрге ара дүжер.
Шу-де!
Олутта олча чок,
Чыдында чыргал чок.
Чыда өлүр чылан эвес.
Ажыл соонда аъш-чем амданныг.
Ажыл хуваарга арыг кирер,
Аъжык хуваарга куруг үнер.
Эртежи кижи
Эзерлиг аътка таваржыр.
Эр кижи кежээ болза
Эди-малы элбек болур.
Уран кыс ширтек сырып билир,
Ус оол мөңгүн шүткүп билир.
Уран кыстың оеэ чараш,
Ус дарганның эди чараш.
Идик бакта эжик ырак,
Эзер бакта кодан ырак.
Чадаг кижээ чер ырак,
Чалгаа кижээ чем ырак.
Чашпаа кижиниӊ сөзү хөй,
Чалгаа кижиниӊ чылдаа хөй.
Шевер кижи мактадыр,
Чевен кижи бактадыр.
Челелиг бызаа арган,
Чевен кижи самдар.
Аъды чүгүрүк мактадыр,
Ады чүгүрүк хоптадыр.
Эдинге элбээргевес,
Эжинге көөргеттинмес.
Шагда болчаг чок,
Саасканда чилиг чок.
Шагда магат чок,
Бегде меңги чок.
Ажылынга кызымак
Амыдыралынга ынак.
Сагышты ыры-биле ажыдар,
Чаяанны ажыл-биле ажыдар.
Кылык өжер,
Кызымак тиилээр.
Кежээниң мурнунда – хүндү,
Чалгааның мурнунда – кочу.
Биче чылда
улуг чалгаага чедирер.
Шагда болчаг чок,
Саасканда чилиг чок.
Өөнге олутпай болбас,
Өөрүнге өжээнниг болбас.
Шапты бижек эътке дыынмас,
Чалгаа кижи ишке дыынмас.
Хойлуг кижи каас,
Инектиг кижи тодуг.
Холу шимчээр – хырны тодар,
Хоозун чугаа – дун бадар.
Оттулбаска хайынмас,
Олурарга бүтпес.
Балык чок хөлдүң соолганы дээре,
Ажык чок байның ядарааны дээре.
Тараадан халбактананган – тодуг,
Малдан халбактанган – каас.
Чазыйның караа чагда.
Чалгаа кижи «бажым» дээр,
Чазый кижи «суксадым» дээр.
Чалгаа кижиниң өөнде чарган ыяш чок,
Чазый кижиниң өөнде аъш-чем чок.
Чалгаа кижи часка четпес,
Чарык доскаар күске четпес.
Холум-холум кылдыр ажылдаар,
Хырным-хырным кылдыр чиир.
Аксың-биле аал көжүрбе,
Дылың-биле дыт ужурба.
Амыдыралга ынак – сегиир,
Ажы-төлге ынак – байыыр.
Алышкы улуска дем херек
Ажылдаар үеде сүме херек.
Чугаа-даа көвүдеди,
Аскак хой ырады.
...
***
4. МӨЗҮ-ШЫНАР
Аныяаңдан адың камна.
Арның бодава, адың бода.
Арыг үрезин өзүүчел,
Ак сеткил бүзүрээчел.
Сеткилдиң бичези херек,
Эртемниң улуу херек.
Биче сеткил ужудар,
Улуг сеткил ужурар.
Кижини багай дивес,
Кидисти чуга дивес.
Чонун шоодуп болбас,
Эдинге менээргенип болбас.
Эдинге элбээревес,
Эжинге көөргеттинмес.
Аспас дизе хая көрүн,
Алдавас дизе айтырып чор.
Бодунуӊ бажында теве көрбейн,
Эжиниӊ бажында тевене көрген.
Бодун боду билинмес,
Морзук калчанын билинмес.
Билииргектиң аксы чүгүрүк,
Бижииргектиң холу чүгүрүк.
Улуургак болбас,
Улуун хүндүлээр.
Улуургактың уундан чайла,
Улугларның сүмезин бода.
Улуургак кижиден
Угулза чок идик дээре.
Үнүш өңүн үер үрээр,
Нүгүл сөс эп үрээр.
Сыдым, шалбаң часка өттүрбе,
Шынчы эжиңни нүгүлге борава.
Үрээри белен, бүдүрери берге,
Чарары белен, чазаары берге.
Агы чечээ – ажыг,
Артык сөс – анчыг.
Дыт – чөвүрээлиг,
Сөс – чөрүлдээлиг.
Ыракка ыянчыг,
Чоокка чованчыг.
Сагыш улуг болбас,
Шаан бодап чоруур.
Дыӊнаанын чулчурбас – хоп болур,
Көрбээнин хөөретпес – меге болур.Хоолга